Orhun Alfabesi

Orhun alfabesi ya da Göktürk alfabesi (Azerice: Orxon əlifbası), (Moğolca: Höh-Türügiyn biçig, хөх Түрүгийн бичиг) Türklerin kullandığı ilk yazı sistemi olan ve Göktürkler’e ait Orhun Yazıtları’nda kullanılmasından ötürü bu adla anılan alfabedir.

kokturk-alfabesi

İlk Buluntular ve Çözülmesi

Orhun alfabesinden günümüze kalan en büyük kalıntılar olan Göktürkler döneminde dikilen yazıtların çözülüp değerlendirilmeleri ancak 19. yüzyıl sonunda gerçekleşebilmiştir. Bu yazıtlardan ilk bulunanları Yenisey Irmağı boyundakilerdir. 1889’da ise Orhun Yazıtları denilen iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştır. Bunların öteki yazıtlardan farklı olarak arka yüzlerinde Çince metinler bulunuyordu. Bu yazıtlar 1893’te Danimarkalı Türkolog Vilhelm Thomsen tarafından çözülmüş ve böylece, bu yazıtların Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirilmiş oldukları, bu yazının Göktürklere özgü bir alfabe olduğu ve bu dilin de Eski Türkçe’nin bir lehçesi olduğunu ortaya çıkarılmıştır. Günümüzde, gün geçtikçe Asya’da bu yazı sistemiyle yazılmış yeni Türk yazıtları ortaya çıkarılmakta ise de en tanınmış Türk yazıtları hala Orhun Vadisinde, Yenisey ve Yedisu bölgesindekilerdir.

Tarihsel Kullanımı

En eski örnek, Kazakistan’da Sakalara ait olduğu düşünülen Esik Kurganı’nda bulunan ve M.Ö. 4. yüzyıla tarihlenen[1] bir gümüş tabağın üzerindeki iki satırlık yazıda görülmektedir. Bundan sonraki en eski örneği ise Orhun mezar külliyesindeki anıtların dikilişinden iki yüzyıl önce Yenisey’deki anıtlarda görülür.[kaynak belirtilmeli] Soğdiyan alfabesi, Pahlavi alfabesi ve Karosthi alfabesinden esinlenilerek icad edilen[2] ve Sakalar, Hunlar, Gök Türkler, Uygurlar, Kırgızlar[kaynak belirtilmeli] tarafından doğduğu coğrafyada kullanılan Orhun yazısı, bazı Türk boylarınca Avrupa’ya da taşınmıştır. Hatta 16. yüzyıla kadar Macaristan’da Sekeller arasında kullanıldığı bilinmektedir.

Kökeni Hakkında Tartışmalar

Kazım Mirşan başta olmak üzere bir grup araştırmacı Orhun alfabesindeki birçok harfin, diğer bütün alfabelerde olduğu gibi o milletin sık kullandığı resimlerden türetildiğini, örneğin Orhun alfabesindeki Old turkic letter Y1.png → “y” harfi Türklerin hayatında önemli bir yer arz eden “yay” kelimesinden geldiğini[kaynak belirtilmeli], Old turkic letter OQ.png → “oq” veya “ok” harfinin de bildiğimiz “ok” kelimesinden türetildiğini, Old turkic letter UK.png → “ök” harfinin de eski Türkçe’de kullanılan “ök (keçi)” kelimesinden geldiğini[kaynak belirtilmeli] öne sürmüştür. Göktürk alfabesinin Soğdcadan (Sogd yazısından?) türediği de öne sürülmüştür.[kaynak belirtilmeli] Bu sava karşı çıkanlar ise bu bağıntıya dair bir kanıt olmadığı ve bu savın Pehlevi döneminde İran’daki ve çevre ülkedeki Türkleri etkilemek amacıyla desteklendiğini öne sürmektedir.[kaynak belirtilmeli]

Yapısı

Orhun alfabesi ve bu alfabeyle yazılmış metinler Marcel Erdal[3], Wolfgang Scharlipp[4], Talat Tekin[5][6][7][8] gibi araştırmacılar tarafından ayrıntılı olarak çalışılmıştır.

Orhun alfabesi’nde 38 harf vardır (Orhun harflerinin prototipi olarak görülen Yenisey yazı sisteminde 150’den fazla işaret vardır. Bu işaretlerin elenerek Orhun alfabesi’nde 38’e indirildiği görülüyor).

Bu harflerin 4 tanesi ünlü, geriye kalan 34 tanesi ünsüz işaretleridir. Doğal olarak Türkçe’de bu kadar sessiz harf bulunmaz. Bu durumun nedeni Orhun alfabesi’nde birçok sessiz harfin iki işaret ile gösterilmesidir. Somutlaştırılırsa, yanındaki seslinin kalın ya da ince oluşuna göre, “b,d,g,ğ,l,n,r,s,t,y” seslerini veren ikişer adet harf mevcuttur. Yani “bilge” sözcüğünü yazarken kullanılan “b” ile “bars” sözcüğünü yazarken kullanılan “b” birbirinden farklıdır. Ayrıca “ık,ok,nç,yn” gibi çift ses, çift ünsüz işaretleri de mevcuttur.

Sessiz harfler açısından kalabalık olan Orhun alfabesi, Türkçe’nin 8 sesli harfine karşılık 4 harfe sahiptir. “a,e”, “ı,i”, “o,u”, “ü,ö” sesleri ayrılmadan yazılır ünlü uyumlarına göre gerektiği biçimde okunur.

Orhun Anıtları ile dönemin öteki yazıtları arasında, hatta Orhun’daki yazıtlar arasında kullanılan harflerin biçimleri bakımından (özellikle Tonyukuk Anıtı’nda kullanılan yazıda) bazı farklılıklar vardır. Yine Tonyukuk Yazıtı’nda ötekilerde olmayan “baş” logogramı ile s, ş seslerini ünleyen kare biçiminde bir harf daha vardır. Bu harfler Göktürk alfabesinde olduğu gibi Türkiye Türkçesinde de çok kullanılır.

Yazma Şekli

Orhun harfleri kullanılarak yazılan metinde (günümüzde kullandığımız Latin harfleriyle yazımda olduğu gibi) harfler bitişmez, ayrı yazılır.[kaynak belirtilmeli]

Sözcükler, aralarına üst üste iki nokta koyulmak suretiyle birbirinden ayrı yazılır. Bunun dışında herhangi bir noktalama işareti yoktur. Yazı genellikle (Arap ve Fars alfabesindeki gibi) sağdan sola yazılır. Soldan sağa yazıldığı durumlarda harfler de ters dönük olarak yazılır.

Orhun yazısında seslilerin çoğu kez yazılmadığı görülür. Sesliler ilk hecede yazılır, sonrasında gelen sesliler de aynıysa diğerleri yazılmaz. Son harf sesliyle bitiyorsa o sesli de yazılır. Orhun yazısının sessiz harf yazımı da sağlamdır. Harf fazlalığına karşın önemli bir karışıklık ve karıştırma durumu görülmez. Ancak kalın ve ince sessizlerin, bazı yerlerde birbirinin yerine kullanıldığı da görülür. Ayrıca “s” harfi birçok kez “ş” için de kullanılmış ve ayrıca birbirine benzediği için (tabi ki Orhun alfabesinde) bir iki sözcükte de “l” yerine “ş” ve “kalın s” yazılmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Yazma kuralları türkolog Mehmet Kömen tarafından da kitaplaştırılmıştır.[9]

Orhun Harfleri

Göktürk (Orhun) Abecesi

Kullanım Göstergeler Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler Old turkic letter A.png A,E /a/, /e/
Old turkic letter I.png I,İ /ɯ/, /i/, /j/
Old turkic letter O.png O,U /u/, /o/, /w/
Old turkic letter U.png Ö,Ü /ø/, /y/, /w/
Ünsüzler Ünlü Uyumu (¹) — Kalın,
(²) — İnce
ünlüler ile
Old turkic letter B1.png Old turkic letter B2.png B¹ (ab) /b/ B² (eb) /b/
Old turkic letter D1.png Old turkic letter D2.png D¹ (ad) /d/ D² (ed) /d/
Old turkic letter G1.png Old turkic letter G2.png G¹ (ag) /g/ G² (eg) /g/
Old turkic letter L1.png Old turkic letter L2.png L¹ (al) /l/ L² (el) /l/
Old turkic letter N1.png Old turkic letter N2.png N¹ (an) /n/ N² (en) /n/
Old turkic letter R1.png Old turkic letter R2.png R¹ (ar) /r/ R² (er) /r/
Old turkic letter S1.png Old turkic letter S2.png S¹ (as) /s/ S² (es) /s/
Old turkic letter T1.png Old turkic letter T2.png T¹ (at) /t/ T² (et) /t/
Old turkic letter Y1.png Old turkic letter Y2.png Y¹ (ay) /j/ Y² (ey) /j/
Sadece (¹) — /q/
Sadece (²) — /k/
Old turkic letter Q.png Old turkic letter K.png K (ak) /q/ K (ek) /k/
Tüm ünlüler ile Old turkic letter CH.png /ʧ/
Old turkic letter M.png -M /m/
Old turkic letter P.png -P /p/
Old turkic letter SH.png /ʃ/
Old turkic letter Z.png -Z /z/
Old turkic letter NG.png -NG (eñ) /ŋ/
Birleşik Sesler + Ünlü Old turkic letter ICH.png İÇ, Çİ, Ç /iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
Old turkic letter IQ.png IK, KI, K /ɯq/, /qɯ/, /q/
Old turkic letter OQ.png Old turkic letter UK.png OK, KO,
UK, KU,
K
/oq/, /qo/,
/uq/, /qu/,
/q/
ÖK, KÖ,
ÜK, KÜ,
K
/øk/, /kø/,
/yk/, /ky/,
/k/
+ Ünsüz Old turkic letter NCH.png -NÇ /nʧ/
Old turkic letter NY.png -NY /ɲ/
Old turkic letter LT.png -LT /lt/, /ld/
Old turkic letter NT.png -NT /nt/, /nd/
Sözcük ayırma imi Old turkic letter SEP.png yok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Örnekler

Old turkic letter I.png Old turkic letter R2.png Old turkic letter NG.png Old turkic letter T2.png — yazıt T²NGR²I — harf çevirisi /teŋri/ — ses değerlerinin IPA abecesiyle çevriyazısı teñri — Türk Latin

Orhun Yazıtlarında yazılışına göre Tengri sözcüğü

Bazı İdeografik Yorumlar

ev sözcüğü: Old turkic letter B2.png harfi ince ünlülerle kullanılır ve sözcük içinde /be/ veya /eb/ diye okunur. Şekli bir çadırı andırmaktadır. Tek başına /eb/ diye okunur ve ev anlamına gelir. Nitekim ev sözcüğü zaten /b/ sesinin sonradan /v/ sesine dönüşmesiyle eb > ev şekline dönüşmüştür.[kaynak belirtilmeli]

ok sözcüğü: Old turkic letter OQ.png harfi sözcük içinde /ok/, /ko/, /uk/, /ku/ gibi okunuşlara sahiptir. Açıkça şekli aşağı doğru bir oktur, zâten tek başına okunduğunda /ok/ sesini verir.[kaynak belirtilmeli]

ay ve yay sözcükleri: Old turkic letter Y1.png harfi sözcük içinde /ay/ veya /ya/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yarım aya benzetilebilir. Ayrıca /ya/ diye okunduğunda yay anlamına gelir, kaldı ki şekli aynı haklılıkla yaya benzetilebilir. Nitekim, ya > yağ > yay dönüşümü olduğu düşünülmektedir.[kaynak belirtilmeli]

at , dağ sözcükleri ve atmak eylemi: Old turkic letter T1.png harfi sözcük içinde /at/ veya /ta/ diye okunur, kalın ünlülerle kullanılır. Şekli yükseklik, uzaklık kavramlarını çağrıştırabilir. Tek başına dağ ya da at anlamına gelir. ta > tağ > dağ dönüşümüne uğradığı açıktır. Kaldı ki Anadolu’da hâlâ uzaklık, büyüklük ya da abartı belirtmek için taa deyişi yaygındır. Bunun yanında farklı zamanlarda şekli değişmiştir. Genelde bu şekillerin bir atın üstüne binmiş adam çağrışımı yaptığı da düşünülmektedir. Gökbey Uluç’a göre ise “atmak” eyleminden türemiştir ve “ok”la “yay” dan oluşan damgalar, atılmayı simgeler.[10]

en pekiştirme sıfatı: Old turkic letter NG.png harfi /eng/ diye okunur. Şekli, tek kolunu açılı olarak kaldırmış bir kişi olarak düşünüldüğünde büyük bir şeyi gösteren kişi çağrışımı yapmaktadır. Zaten bugün de buna benzer olarak pekiştirme anlamı taşır (“en büyük”, “en yüksek”, vb.).[kaynak belirtilmeli]

Bugünkü Uygulama ve Sayısal Ortam

ISO’nun eski/yeni tüm “yazı sistemleri adlarının kodları” için önerdiği ISO 15924 standardında, Old Turkic – Orkhon Runic adı ve Old_Turkic aliasıyla yer alıyor; kodu Orkh ve numarası da 175.

Unicode’un şu an geçerli son sürümü 6.0 içinde, Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılmış harfler tek bir tabloda birleştirilerek “Old Turkic” olarak adlandırılmış ve bu karakter tablosuna 10C00-10C4F aralığındaki blok ayrılmış durumda.

Kaynakça

  1. Türk Dili: Dünya Dili, Prof. Şükrü Halûk Akalın, s.1
  2. Wickman, Bo. 1988. “The history of Uralic linguistics.” In The Uralic Languages: Description, History and Foreign Influences, edited by Denis Sinor. Leiden: Brill.
  3. Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill Academic Publishers. ISBN 978-9004102941.
  4. Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Engelschoff: Verlag auf dem Ruffel. ISBN 393384700X.
  5. Tekin, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu. ISBN 9789751600653.
  6. Tekin, Talat (2004). Makaleler 2 : Tarihi Türk Yazı Dilleri. Öncü Kitap. ISBN 9789757447122.
  7. Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Mehmet Ölmez Yay. ISBN 9789759364601.
  8. Tekin, Talat (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı İstanbul: Simurg. ISBN 9789757172192.
  9. Kömen, Mehmet (2005). Türük Bil Yazısı Yazım Kuralları : Kök Türkçe. Töre Yay. ISBN 9789759267049.
  10. At damgasının kökeni üzerine çalışma…, Gökbey Uluç

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Orhun_alfabesi

Print Friendly, PDF & Email

Leave a Reply